گل محمدی را چقدر می شناسید؟

خانواده گل‌سرخیان حدود ۲۰۰ گونه گیاهی را در دل خود جای داده است که از میان آن‌ها تعداد محدودی دارای مواد فرار و عطری هستند و در تهیه اسانس مورد استفاده قرار می‌گیرند. برای تهیه اسانس از بین این تعداد معدود نیز گل محمدی به عنوان محصول اصلی شناخته می‌شود که از اسانس آن در صنایع بهداشتی، دارویی و غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرد (Rusanov et al., 2009) . امروزه استفاده از اسانس گل محمدی در صنعت داروسازی افزایش چشمگیری پیدا کرده و روز به روز نیز در حال افزایش است . کشت و کار گل محمدی و تولید اسانس آن در سه کشور ایران، ترکیه و بلغارستان به‌عنوان یک محصول استراتژیک مطرح بوده و از اهمیت بالایی برخوردار است. بر اساس مطالعات توماس و همکاران (۲۰۰۰) هرساله در حدود ۷ تا ۱۰ درصد به میزان تولید این محصول افزوده می‌شود. گل محمدی به دامنه وسیعی از شرایط اقلیمی سازگار بوده و ازجمله گیاهان کم‌توقع طبقه‌بندی می‌شود.

خصوصیات گیاه شناسی

گل‌محمدی بانام علمی Rosa damascenaMill. ‌از شاخه گیاهان گل‌دار، زیرشاخه نهاندانگان، رده‌ی دولپه‌ای‌ها، زیر‌رده Rosidea،راسته Rosales، خانواده Rosaceae، زیر خانواده Rosoideaeهست. گل محمدی در دسته ی رزهای قدیمی و غیر بالارونده طبقه بندی می شود. این گیاه به شکل درختچه‌ای خزان کننده، به ارتفاع حدود ۱ تا ۲ متر دارای برگ‌های مرکب از هفت تا نه برگچه دندانه‌دارو چرمی شکل و ساقه‌های با انشعاب زیاد و خاردار دارد که این خارها به رنگ قهوه ای و یا قرمز هستند که نوک آنها مستقیم و یا به سمت پایین خمیده است. گلها به شکل صورتی خوشرنگ با ۳۲ گلبرگ صورتی مشابه و یکدست کاسبرگها به تعداد ۵ عدد که حداقل سه تای آنها دارای زوائد بزرگی در لبه‌ها هستند. پرچم‌ها زرد رنگ به تعداد ۱۰۰ عدد در ترکیب گل وجود دارند. روی برگ‌ها صاف و سبزرنگ ولی پشت برگ‌ها سبز کم‌رنگ است، دم برگ‌ها دارای پوششی از خارهای کوچک و نمدی هستند. در برخی از واریته های گل محمدی ساقه و برگ نیز معطر هستند. در ایران فقط گل محمدی کاشان دارای برگهای با عطر ملایم هستند. گل‌آذین این گیاه به‌صورت دیهیم با ۹-۳ گل و گاهی بیشتر هست .

گلدهی
گل‌های آن بر روی شاخه‌های یک‌ساله تشکیل‌شده و در اوایل صبح شروع به باز شدن می‌کنند، دوره گلدهی کوتاهی دارند و معمولاً یک‌بار در سال گل می‌دهد، البته برخی از واریته‌ها همیشه گلده هستند. در اوایل فصل رشد تا چهار هفتگی برگهای جدید بر روی گیاه ظاهر می شود و تا هفته ی ششم رشد رویشی ادامه می یابد. سپس در هفته ی ششم از شروع رشد جوانه های گل بر روی ساقه های رشد یافته در فصل جدید به وجود می ایند. به عبارتی ۱۰ تا ۱۲ هفته پس از شروع فصل رشد گلدهی آغاز می شود.

میوه آن‌که هیپ ۱ نامیده می‌شود پس از ریزش گلبرگ‌هابه‌صورت کوزه‌ای شکل در انتهای شاخه باقی‌مانده و در هنگام رسیدن به رنگ قرمز می‌باشد (Pal and Singh 2013) . پس از اتمام دوره ی گلدهی، رشد رویشی گیاه برای تولید ساقه برای سال بعد ادامه می یابد.

خصوصیات کروموزومی
رزها دارای سطح پلوئیدی n2 تاn8 هستند که اغلب رزهای وحشی دیپلوئید (۲n=2x=14) می‌باشند، درصورتی‌که بیشتر رقم‌های تجاری رز تتراپلوئید (۲n=4x=28) هستند. البته سطوح دیگر پلوئیدی مانند پنتاپلوئید و هگزاپلوئید هم در جنس رز یافت می‌شوند. تعداد کروموزوم‌های پایه گل‌محمدی ۷ عدد (۲n=4x=28) می‌باشد (Rout et al., 1999).

منشاء پیدایش تاریخچه پراکنش گل‌محمدی
جنس Rosa متعلق به خانواده گل­سرخیان[۲] و زیر خانوادهRosoideae دارای بیش از ۲۰۰ گونه و ۱۸۰۰۰ رقم یکی از معروف‌ترین گیاهان زینتی است (Gudin., 2000). اکثر گونه‌های رز به‌صورت درختچه هستند و برگ‌های پایا و خزان کننده دارند و معمولاً در نواحی معتدل نیمکره شمالی پراکنده‌شده‌اند . یکی از قدیمی‌ترین گیاهان خانواده رزاسه،گل‌محمدی است که استفاده از آن به سال‌های دور برمی‌گردد. گل‌محمدی در ابتدا به‌صورت وحشی بوده و هنوز هم به‌صورت خودرو در قفقاز، سوریه، مراکش و اسپانیا رشد می‌کند (Beales et al., 1998; Rusanov et al., 2005 ) . به نظر می‌رسد که گل‌محمدی نوعی دورگه حاصل از گونه‌هایR. gallica و R. canina باشد. ولی در پژوهشی که در سال ۲۰۰۰ میلادی در ژاپن انجام پذیرفت، سه گونه R. moschata و R. gallica و R. fedschenkoana ‌به‌عنوان والدین گل‌محمدی شناخته شدند (Gault and Synge., 1971).

منشأ آن هنوز مشخص نیست ولی اکثرا مبدا آن را کشورهای ایران، ترکیه و هند می‌دانند. درمجموع به نظر می‌رسد که گل‌محمدی نیز مانند سایر گونه‌های رز از خاورمیانه به کشورهای اروپایی برده شده است (Saakov and Rieksta., 1973).

با توجه به همین موضوع از آنجا که گل محمدی اولین بار از دمشق به کشورهای اروپایی معرفی شد ، آن را رز دمشقی نامگذاری کردند. پژوهشهایی که به بررسی تنوع ژنتیکی گل محمدی پرداختند نشان دادند که گل محمدی دارای یک مرکز پیدایش اولیه (به احتمال زیاد ایران) بوده است که از آنجا به ترکیه ، سوریه ، بلغارستان و دیگر کشور های اروپایی منتقل شده است . زیرا گل محمدی موجود در ایران ، سوریه ، ترکیه و بلغارستان یکی هستند .

تاریخچه ی گل محمدی در ایران و جهان
پیدایش گل رز از ۳۰ میلیون سال پیش، با توجه به سنگواره ها به اثبات رسیده است، همچنین سوابق نشان می دهد که در سرزمین چین از این گل برای تزیین در حدود ۶۰۰ سال قبل از میلاد استفاده می شد.گلبرگ‌های گل‌محمدی از قرن‌ها قبل مصرف خوراکی داشتند. استفاده از گل رز معطر در ایران به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش بر می گردد. تاریخ نشان می دهد که در باغهای ساسانی از رزهای معطر استفاده می شد و برای درمان بیماری ها گلبرگهای این گلها را در چربی ها قرار داده و اسانس آن را استخراج و استفاده می کردند. در ادبیات ایران نیز گل سرخ جایگاه خاصی دارد. در کتاب بوندهشن (دایره المعارف زرتشتی) از گل سرخ و نسترن با احترام یاد شده است .

بوعلی سینا، دانشمند ایرانی در قرن چهارم هجری، از این گیاه گلاب استخراج کرده و مورداستفاده دارویی قرار داده است. در قرون‌وسطی از عصاره به‌دست‌آمده از این گیاه در درمان افسردگی استفاده می‌شده است. استخراج گلاب از قرن‌ها پیش در ایران صورت می‌گرفته است که در قرن چهاردهم از ایران به قسمت‌های از امپراتوری عثمانی و آسیای صغیر گسترش یافته است. به گزارش تاریخ‌نگاران گلاب یکی از اقلام تجاری ایران بوده که به کشورهای چین و هند صادر می‌شده است. از اوایل قرن دهم میلادی صنایع مربوط به فراوری گل‌محمدی در ایران و به‌خصوص در شیراز متمرکز گردید. صنعت گلاب‌گیری به‌تدریج از ایران به سایر کشورهای اروپایی و آفریقایی منتقل شد (Beales et al., 1998; Rusanov et al., 2005) . گل محمدی را به عنوان گل ملی ایران معرفی کرده اند.

ابن خلدون (۱۳۳۲-۱۴۰۶ میلادی ) در کتاب العبره به ارائه ۳۰،۰۰۰ شیشه گلاب از فارس بعنوان خراج اشاره می کند